در بخش اول، وضعیت مهاجرت بین الملل درکشورمان را مرور کردیم و در ادامه عنوان شد موقعیت جغرافیایی ایران، آن را به ناحیهای تبدیل نموده که به عنوان مبدأ، مقصد و ترانزیت کنندهی مهاجر و پناهنده، ایفای نقش می کند. سپس به کمربند مهاجرتی منحصر به فردی در جنوب کشور، از خوزستان تا بلوچستان، پرداخته شد و اینکه منطقه لارستان کهن (جنوب فارس و بخشهایی از هرمزگان) نقطه تمرکز این کمربند مهاجرتی است. بعلاوه طبق مستندات گوناگون برآورد شد ایرانیان مهاجر در ۴ کشور عربی کویت، امارات، قطر و بحرین حدود ۵۲۰ هزار نفر هستند که احتمالاً ۸۰ درصد آنان یعنی قریب به ۴۲۰ هزار نفر آنان از جنوب و از اهالی لارستان کهن باشند.
حال در این بخش اندکی پیرامون تاریخ مهاجرت لارستانی ها خواهیم گفت.
مجاورت جنوب ایران با خلیج فارس موجب شده که بسیاری از مردم این ناحیه و از جمله لارستان با سفرهای دریایی و بازرگانی و تجارت خو بگیرند. حمدلله مستوفی در آغاز سده‌ی هشتم، لار را ولایتی می داند «نزدیک کنار دریا که مردم آن جا بیشتر تاجر باشند و سفر بحر و بر کنند» (وثوقی م. , ۱۳۷۵, ص. ۶۷). لذا در دوره های تاریخی مختلف مردمان جنوب ایران علی الخصوص محدوده‌ی لارستان کهن از تجارت، روزگار می گذراندند. با بررسی منابع تاریخی و شفاهی می توان دریافت مقاصد تجاری این مردمان در دوره های مختلف، علاوه بر سواحل شمالی خلیج فارس همچون هرموز (بندرعباس)، بندرلنگه، سیراف، بستک و…، برخی از کشورهای منطقه چون هند، شرق آفریقا، آسیای جنوب شرقی و کشورهای عربی حوزه‌ی خلیج فارس را شامل می شده است.
تجارت با هند
ژان اوبن، ایران شناس معاصر در مقاله ای با نام «بررسی مسیر کاروانی سیراف، از خنج و فال» می نویسد: جهت گیری لار به عنوان امارت خودمختاری که امکانات مهمی نداشت و فاقد افراد برجسته‌ی اداری بود، بیشتر به جانب هندوستان بود و تجارش بیشتر به آن نواحی رفت و آمد داشته اند. (خنجی, ۱۳۸۶)
lar2
در گذشته بیشتر تجارت مردم لارستان با نواحی جنوب هندوستان- دَکَن – بوده است. درتاریخ نام بسیاری از بازرگانان لاری ساکن و مقیم هند آمده است. نخستین تاجر و عالم لارستانی مقیم هند، شیخ نورالدین لاری است که در سال ۶۹۰ هجری قمری در دهلی درگذشته است. از قرن هفتم تا یازدهم قمری قسمت اعظم امور صادرات اسب و کمان و کالا از خلیح فارس به منطقهُ هندوستان را بازرگانان لارستانی به عهده داشته اند. بسیاری از ساکنان این منطقه دفاتر تجاری بزرگی در هند تأسیس کردند و بعضی از آنان در دربارهای پادشاهان محلّی به مقام وزارت نیز رسیدند که از مشهورترین آنان قاضی عبدالعزیز نیمدهی لاری است، که در اواخر قرن نهم قمری از بانفوذترین مقامات اداری دکن محسوب می شد. ورود قدرت های اروپایی به منطقه نیز نتوانست نفوذ بازرگانان لارستانی را کاهش دهد و آنان در مبادلات بازرگانی هم چنین فعال بودند و حتی به نواحی شرق آفریقا و آسیای جنوب شرقی نیز راه یافتند. (وثوقی م. , ۱۳۸۰)
کشورهای عربی، مقصد بعدی تاجران لارستانی
مهاجرت و تجارت لارستانی ها با هند و حوزه جنوبی آسیا تا اواسط قرن بیستم میلادی (اوایل سده ۱۴ شمسی) برقرار بود. اما برخی دلائل موجب گردید این ارتباط محدود شود. می توان یکی از مهمترین دلایل کاهش تجارت به هند را انقلاب به رهبری ماهاتما گاندی در دهه‌ی ۱۹۴۰ و بروز ناامنی تجاری در هند عنوان کرد. اصولاً یکی از مهمترین مؤلفه ها جهت تجارت، امنیت است و نبود آن ضررهای فراوانی را به تجار وارد می نماید. البته برخی شواهد نیز تا حدودی، چنین ایده ای را تأیید می نماید. یکی از معتمدین اوزی ذکر می کند خانواده‌ی مادری اش بیش از چهار نسل در بمبئی حضور مداوم داشته اند. اما با استقلال هند بسیاری از آنان و دیگر لارستانی ها هند را ترک گفته و روانه‌ی دیگر کشورها گشتند. (کمالی, ۱۳۹۰)
اما عامل مهم دیگر، کشف نفت و ایجاد فضای مناسب تجارت در کشورهای عربی حوزه‌ی خلیج فارس بود که موجب شد تجار لارستانی مقصد بعدی تجارت خود را این منطقه قرار دهند. البته یقیناً نزدیکی لارستان با کشورهای عربی خلیج فارس میل و رغبت را برای انجام کار اقتصادی در این منطقه افزایش می داد. اینگونه است که حتی پیش از شکلگیری این کشورها بعنوان قطب مهم اقتصادی خلیج فارس، بندرلنگه (از توابع لارستان آن روزگار) دارای رونق تجاری درحوزه‌ی خلیج فارس بود. گواه آن، نامگذاری محلات مختلف بندرلنگه بر اساس نام مسقط الرأس مهاجران ساکن این بندر است. بوسمیطی (از طوایف ساکن قطر و بحرین در آن دوره هستند)، خصبی (بندری در ناحیه‌ی رأس مسندام که هم اکنون جزء کشور عمان است)، عتوبی (از طوایف ساکن قطر و بحرین در آن دوره) و بحرینی از جمله محلاتی است که محل اقامت عرب ها در بندر لنگه بوده است. اما پس از گسترش ناامنی در نواحی پس کرانه ای بندرلنگه طی دوره‌ی مشروطیت و پس از آن و نیز اجرای قوانین سنگین گمرکی توسط شاه قاجار بسیاری از تجار که در سواحل شمالی خلیج فارس حضور داشتند به سمت سواحل جنوبی آن روانه گشتند (وثوقی م. , ۱۳۸۹, ص. ۲۸۴) بعلاوه اوضاع بسیار آزاد دوبی موجب شده بود پدیده‌ی قاچاق رواج فراوانی داشته باشد.(همان) همین آزاد بودن اوضاع اقتصادی دوبی عامل مشوق مناسبی برای روانه گشتن و مهاجرت تاجران ایرانی به دوبی از جنوب ایران و نیز هند بود.
بازرگانان لارستان، مهاجران نخستین
بدین ترتیب بازرگانان جنوب ایران، به عنوان نخستین مهاجران، به کشورهای عربی گسیل شدند و بازارهای دوبی و دیگر مناطق عربی خلیج فارس را راه انداختند. در مقاله پیشین ترکیب جمعیتی مهاجران ایرانی در کشورهای عربی را عنوان کردیم.
شواهد نشان می دهد که اقتصاد و بازار سنتی این نواحی تا پیش از عصر نفت و دگرگونی عمده در این نواحی، به وسیله‌ی مهاجران ایرانی بنیان نهاده شده و از این میان بیش از همه سهم تجار مهاجر لارستان، اوز و بندرلنگه در تأسیس بازار سنتی دوبی تاکنون هم قابل مشاهده است. اینگونه است که وثوقی، ایرانیان را بنیانگذاران بازارهای دوبی و دیگر مناطق سواحل جنوبی خلیج فارس می داند.(همان: ۳۱۰)
علل مهاجرت در گزارش سال ۱۳۲۸ خورشیدی(۱۹۴۹میلادی) دولت ایران
مهاجرت بازرگانان لارستانی و همچنین اوضاع فلاکت بار اقتصادی موجب گردید تا بسیاری از اهالی لارستان از شهر و روستا به سمت کشورهای عربی روانه شوند. تخلیه‌ی جمعیت روستاها و آبادی های ساحلی خلیج فارس تا سال های پس از جنگ جهانی دوم ادامه‌یافت.
دولت ایران در سال ۱۳۲۸ خورشیدی، هیأتی را مأمور رسیدگی و علت‌یابی آن نمود و این هیأت گزارش خود را پس از‌یک تحقیق محلی به هیأت دولت ارائه کرد. در این گزارش آمده است: بعرض هیأت دولت می رساند علل مهاجرت اهالی جزایر و بنادر جنوب و بازرگانان فارس به مسقط و عمانات و کویت و پاکستان و عربستان و بمبئی و…، آنچه از مجموع مطالعات کمیسیون منعقده در اداره بازرسی وزارت دارایی و گزارشات مأمورین کشوری و لشکری فهمیده می شود، عبارت است از
۱) رفتار نامطلوب و طمع ورزی مأمورین دولتی محل و اجحافات و تعدیات متنفذین و شیوخ ۲) بیکاری و فقر و فقدان وسیله‌ی ارتزاق و مضیقه‌ی کامل از لحاظ معاش روزانه. (همان: ۳۱۰ – ۳۱۱)
در مقاله بعد، پیشه مردمان جنوب ایران را در کشورهای عربی بررسی خواهیم کرد.