بسیاری اوقات در اطرافمان پدیده هایی وجود دارند که به سبب حضور همیشگیشان، خیلی معمولی و پیش پا افتاده تصور می شوند. اما اگر روزگاری به جهت کار یا زندگی به جای دیگر نقل مکان کنید متوجه خواهید شد چه پدیده های مهم و منحصر به فردی در کنارمان بودند و ما به آنها نمی اندیشیدیم.
یکی از همین موارد، مهاجرت مردمان جنوب ایران زمین، به کشورهای عربی حوزهی جنوبی خلیج فارس است که از اوایل قرن حاضر، یعنی در زمان پهلوی، شدت یافت و تا به امروز با افت و خیزهای فراوان کماکان ادامه دارد. به گواه مدارک و استدلالهای گوناگون، این نوع مهاجرت از منحصر به فردترین پدیده های اجتماعی طول تاریخ ایران زمین است که ما به سادگی از کنارش می گذریم. حال قصد آن است که در چند مقاله این نوع مهاجرت را از دریچه ای دیگر بنگریم تا شاید به نتایج خوبی برسیم. البته در این راه، نظرات و انتقادات دوستان و صاحب نظران می تواند به بهتر شدن نتیجه کمک کند.
ایران با جمعیت ۷۵ میلیون نفری، هفدهمین کشور پرجمعیت جهان به شمار می رود و از لحاظ وسعت، در یک پله پایینتر، یعنی رتبهی هجدهم جهان قرار دارد. سازمان مهاجرت بین الملل(IMO) می گوید موقعیت جغرافیایی ایران آن را به ناحیهای تبدیل نموده که به عنوان مبدأ، مقصد و ترانزیت کنندهی مهاجر و پناهنده، ایفای نقش میکند. بنابراین سرزمینمان هم پذیرای مهاجر و پناهنده است، هم خود مهاجر و پناهنده به این سو و آنسوی جهان گسیل میدارد و بعلاوه ایران گذرگاه بسیاری از مهاجران و پناهندگان جهان است. البته شواهد نیز این گفته را تأیید می کند:
* سازمان ملل افغانی ها و عراقی ها را در رده نخست پناهندگان جهان با تعداد ۳ میلیون و ۱/۷ میلیون نفر در سال ۲۰۱۰ اعلام نموده است که به سبب حضور جنگ و ناامنی در زادگاهشان به هر کشوری که توانسته اند پناه آورده اند. از قضا این دو کشور دارای مرزهای طولانی در شرق و غرب ایران هستند. بنابراین جای تعجب ندارد که بگوییم ایران یکی از ۵ کشور نخست پناهنده پذیر در جهان است.
* همچنین قرار گرفتن کشورمان در بین دو دریا از شمال و جنوب و نیز قرار گرفتن در میان سه قاره بزرگ آسیا ، آفریقا و اروپا موجب گشته است که مهاجرین و یا پناهندگان عبوری فراوانی را در خود ببیند و البته از این موضوع آمار مشخصی در دست نیست.
* و بالاخره شش کشور عضو شورای همکاری خلیج فارس(GCC)، شامل عربستان، امارات، عمان، کویت، قطر و بحرین که بالاترین تراکم مهاجر را در جهان دارا هستند در جنوب ایران واقع شده اند. همینقدر بدانیم که تراکم مهاجر در این منطقه ۱۳ برابر تراکم مهاجر در جهان است و اینکه ۹۸ درصد نیروی کار امارات و ۹۰ درصد نیروی کار قطر، مهاجر هستند.
بانک جهانی ایرانیان خارج شده از کشور تحت عنوان مهاجر، را ۱/۲۹ میلیون نفر اعلام می کند که ۱/۷ درصد جمعیت کشور را شامل می شود. مقاصد اصلی ایرانیان، کشورهای پیشرفته و ثروتمند دنیاست. بر این اساس کشورهای امریکا، قطر، کانادا، کویت، آلمان، اسرائیل، انگلیس، سوئد، امارات متحد عربی و بحرین ۱۰ مقصد اصلی مهاجران ایرانی هستند.
البته گفته ی برخی نهادهای داخلی آمارهای کاملاً متفاوتی را به ما نشان می دهد. به عنوان مثال معاون امور اسناد هویتی سازمان ثبت احوال، آمار مهاجران ایرانی سال ۱۳۹۱ در برخی از کشورهای جهان را به این ترتیب اعلام کرد: آمریکا ۱/۴ میلیون نفر، امارات ۸۰۰ هزار نفر، انگلیس و کانادا ۴۱۰ هزار، آلمان ۲۱۰هزار، فرانسه ۱۵۵ هزار، سوئد ۱۱۰هزار. البته از آنجایی که اصولاً آمارهای داخلی ما مبنای درستی ندارد و خیلی وقتها چشم بسته و مطابق با نیازها و خواسته های خود آمار می سازیم، سعی بر آن است که تا می شود از این ارقام بهره برداری نگردد، مگر در ضرورت. با این حال آمارهای داخلی، ایرانیان خارج را بین ۴ تا ۵ میلیون نفر می داند.
حال اگر مجدداً نگاهی به آمار بانک جهانی بیاندازیم، مشاهده می شود از ۱۰ کشور نخستِ مقصد مهاجرت ایرانیان، ۶ کشور اروپایی و آمریکا دارای یک دسته بندی و ۴ کشور عضو شورای همکاری خلیج فارس(GCC)، یعنی کویت، امارات، قطر و بحرین در یک دسته بندی مهاجرتی دیگر قرار می گیرند. گروه مهاجرتی نخست را معمولا مهاجران ثروتمند، تحصیلکرده و پناهندگان تشکیل می دهند که اوج آن به پس از انقلاب و نیز جنگ تحمیلی ۸ ساله تا به امروز باز می گردد. بعلاوه این نوع مهاجرت ها بیشتر از کلان شهرهای ایران صورت پذیرفته است. با این حال پراکندگی مناسبی را می توان برای مهاجران دسته اول قائل بود که البته مورد نظر و بررسی ما در این مقاله قرار نمی گیرد و شاید در فرصتی دیگر بتوان آن را و اثرات مثبت و منفی اش را واکاوی نمود.
اما در سوی دیگر، ما شاهد نوع منحصر بفردی از مهاجرت هستیم که جالب است بدانیم سازمان های معتبر جهانی از قبیل بانک جهانی، صندوق بین المللی پول و سازمان مهاجرت بین الملل، ۱۵ سالی است آن را در صدر توجهات و مطالعات خود قرار داده اند. مهاجرت های کار یا مهاجرت های رفت و برگشتی، اصطلاحاتی است که بر این پدیده ی بسیار مهم بین المللی اتلاق می شود. نظریه پردازان حوزه مهاجرت چند صباحی است نتیجه گرفتهاند مهاجرت های رفت و برگشتی، مناسب ترین نوع مهاجرت می تواند باشد. بدین سبب که هم در مبدأ و هم در مقصد موجبات آثار مثبت خواهد بود.
اما ببینیم در کشورمان ایران این نوع مهاجرت چه وضعیتی را دارد. در آن آماری که بانک جهانی به ما ارائه داد ملاحظه نمودید ۴ کشور ثروتمند عربی در لیست ۱۰ کشور نخست مقصد مهاجرت ایرانی هاست. اما آیا می توان ارزیابی کرد که چه بخشی از این سرزمین از این نوع مهاجرت بهره می برد؟ مسلماً ما لارستانی ها پاسخ آن را خوب می دانیم. نوار جنوبی ایران از خرمشهر تا بلوچستان شاهد مهاجرت مردمانش به کشورهای عربی حوزه جنوبی خلیج فارس است. طبق شواهد مکتوب و شفاهی، حوزه لارستان کهن (شامل نواحی جنوبی فارس و بخش هایی از هرمزگان) محل تمرکز این مهاجرت در جنوب ایران است. در گفتگو با نمایندگان کار ایران در امارات و کویت مشخص شد بالای ۸۰ درصد ایرانیان مهاجر در آن کشور ها از مناطق جنوبی ایران علی الخصوص منطقه ی لارستان کهن هستند.
حال بد نیست آمار مهاجرانمان را در کشورهای عربی بررسی کنیم. البته یکی از معضلات مطالعهی مهاجرت ایرانیان به کشورهای عربی، نبود آمارهای رسمی و دقیق در باب تعداد مهاجران است. در این راستا به نهادهای مختلفی در ایران، از جمله وزارت امور خارجه و شورای ایرانیان خارج از کشور وابسته به ریاست جمهوری، مراجعه شد، اما نتیجه ی مشخصی حاصل نگردید. اما با جستجوی بسیار در منابع مختلف توانستم به یک عدد مشخص برسم که البته هر آن امکان دارد آمار جدیدی بدست آید و نتایج قبلی را بی اعتبار سازد.
نماینده پیشین کار ایران در امارات آمار ایرانیان را حدوداً ۱۳۰ هزار نفر تخمین می زند و عنوان می کند هیچ آمار مشخصی در دستگاه های رسمی کشور موجود نیست. وی عنوان می دارد بسیاری از کشورها که به کشورهای عربی مهاجر ارسال نموده اند بطور مشخص از کار و زندگی هموطنان مهاجرشان آگاهند و حتی نوع غذایی که در اینجا استفاده می شود را می دانند اما ما حتی تعداد هموطنانمان را نمی دانیم.
سازمان اطلاعات آمریکا (CIA) ایرانیان مقیم قطر را ۱۹۵ هزار نفر تخمین می زند. منابع داخلی، ایرانیان کویت را ۱۴۰ هزار و برخی منابع خارجی ایرانیان بحرین را ۵۶ هزار نفر می دانند. بر این اساس ما به عدد ۵۲۰ هزار ایرانی در ۴ کشور امارات، کویت، قطر و بحرین می رسیم.